Xhemail Mustafa: Kronikë e dramatizuar dhe e shpirtëruar
*Jusuf BUXHOVI:”Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, roman. Botoi “Rilindja”, Prishtinë, 1982.
Shkruan: Xhemail MUSTAFA
Në praktikën e interpretimit të letërsisë, e veçmas në tekstet teorike mbi krijimtarinë letrare të autorëve të ndryshëm, thuhet shpesh se shkrimtari gjatë gjithë përvojës së tij krijuese e shkruan të njëjtën vepër, qoftë edhe atëherë kur interpretimet e veta i formëson dhe i transmeton përmes veçorive të zhanreve, apo llojeve të ndërduarta të letërsisë. Konstatimin e tillë, sado të përgjithësuar qoftë, e provojnë si të qëndrueshëm edhe disa autorë tanë, vepra letrare të cilave vjen dhe pasurohet vazhdimisht me elemente të reja ideoartistike, por duke ruajtur gjithnjë një sërë esencash poetike, që paraqesin aspektet e qendrore të individumit artistik. Midis këtyre autorëve është edhe Jusuf Buxhovi, i cili deri më tani boti librin e tregimeve “Cirku”, dramën “Dinosauri” dhe romanët “Matanëkrena”, dhe “Loja” , që së bashku krijojnë një tërësi relativisht koherente ideo-tematike , që po u vështrua krahasimisht dhe si totalitet, manifeston momente të përsëritjes dhe të ngushtisë kuptimore.
Rrëfimi – vetërrëfimi- relacionet
Ndërkaq, me romanin e tij të tretë “Shënimet e Gjon Nikollë Kazit”, autori i kapërcen kufizimet e mëparshme në planin tematik dhe, po ashtu, praktikën e vet krijuese, e plotëson dhe e zgjeron me elemente të reja të qasjes dhe të prosedeut artistik. Këto risi poetike i sugjeron vetë titulli i romanit, i cili është i konceptuar si një tekst letrar me e elemente të dokumentaritetit të theksuar, që rrëfen për dhe fratin dhe dramën e individit, brenda hapësirës dhe kohës, me ç’rast, një kolektivitet i tërë sprovohet me situata ekzistenciale, thuajse asgjësuese. Ngjarja e romanit, veprimet dhe bota e personazheve në përgjithësi, janë vendosur në një hapësirë dhe kohë fare konkrete edhe fare e të caktuar, ashtu siç është fare konkreten dhe historikisht i njohur edhe kryepërsonazhi i veprës –Gjon Nikollë Kazazi. Prandaj, duke u nisur nga kjo e dhënë, ne e parë mund të fitohet përshtypja se ky roman, në fakt është një biografi e romanizuar, t’i themi kështu më kusht, ose kronikë autentike e dramatizuar dhe e shpirtëzuar e një kohe, hapësire dhe një individi. Në të vërtetë ky roman është, edhe ngritur mbi të dhëna autentike, edhe pse jo gjithaq të njohura, çfarë dalin në spektrin e gjerë të informacionit të këtij teksti letrar.
Mirëpo që t’i ikë përvojës së shkrimit të kronikës, ngurtësisë dhe racionalitetit të prezantimit statik dhe të transformimit të veprimeve dhe situatave, autori rrëfimin ia detyroi heroit të romanit. Në këtë mënyrë arrihet shkallë më e lartë i literaritetit (Lotman) zë tekstit, si element esencial ndërdallues dhe aksiologjik i veprës artistike, i veprimit të saj semantik dhe estetik. Personazhi i këtij romani e rrëfen veten, fatin dhe sprovat e shumta, nëpër cilat merr kuptim jeta, veprimet dhe komplikimet e tij. Njëherësh, në ndërlidhje të fortë, rrëfen edhe përvojën e apokaliptike të kolektivit, pjesë e të cilit është, si dhe flijimet e pareshtura, që dilin nga kjo gjendje, të krijuara nga pushtuesi osman. Do të thotë, ne një anë kemi të bëjë me një jetëshkrim, që si i këtillë shquhet për energjinë e veprimit estetik dhe recepcientin, kurse në anën tjetër, me tekstin kuptimisht më të gjerë, por me më pak efektivitet artistik, brenda të cilit vendoset jetë-shkrimit. Kështu, krijohen relacione nga të ngushta, të motivuara nga aspekti socio-psikologjik midis individit që rrëfen e vetë-rrëfehet dhe kolektivit, që është i rrëfyer me të gjitha vështirësitë dhe sakrificat e tij. Prandaj, mund të thuhet lirisht se heroi i romanit është narratori , në këtë rast Gjon Nikollë Kazazi, atdhedashës, dhe shkrimtar i traditës sonë, aq sa është i gatshëm për ta trajtuar dhe kultivuar strukturën shpirtërore.
Arti i mbrojtës – vetëflijimi
Me këtë praktikë krijuese në punë të ndërtimit të romanit, autori e zgjeron optikën e vështrimit poetik të gjërave, të motivimit të veprimeve dh të aksion në përgjithësi, sado që në disa raste pikërisht rrëfimi në vetën e parë, e ngushton hapësirën e kantemolimit rreth gjërave. Narratori situatat i kundron dhe i interpreton nga pozita e unit të tij, që vetvetiu e supozon njëfarë ngushtësie dhe subjektivizimin e veprimeve dhe fakteve të jetës. Këto elemente i gjejmë thuajse gjithherë te romanët tona të ndërduarta mbi këtë bazë dhe përvojë të konceptimit të botës artistike, konvencë kjo, të cilën Jusuf Buxhovi e kapërcen pikërisht atëherë kur arrin t’i shemb kufijtë midis personazhit-narrator dhe gjërave e problemeve që i përjeton kolektiviteti, të cilit i përket ai.
Shembja e këtillë, e këtyre kufijve, që vetvetiu të imponohen me staticitetin e vet, e nënkupton lëvizshmërinë e domosdoshme vështruese dhe gjykuese, që duhet ta ketë narratori i romanit, rrëfimtari që këtu është aktiv, me një horizont të gjerë vështrimi dhe të informacionit. Nga përqendrimi në rrëfimin për gjërat që e rrethojnë, për aktualitetin e asokohshëm , autori, përkatësisht narratorii romanit, me lehtësi të konsiderueshme zë dhe rrëfen për fakte e situata nga e kaluara e largët e popullit tonë, apo e njerëzimit në përgjithësi. Rrezikut që ky informacion të jetë qëllim i vetvetes, shkrimtari i shpëton në saje të gjeturisë dhe invencionit që gjerat dhe momentet e ndryshme , apo të përvojës përgjithësisht, t’i vejë në ndërlidhje të fortë ndërvepruese. Kështu, shumica e elementeve të informacionit autentik, për të mos thënë i tëri, vihen në funksion të përkufizimit dhe të shpirtëzimit të qëndresës së popullit për mbrojtjen e strukturës së tij psikologjike dhe shpirtërore në tërësi. Kjo qëndresë me kohë ishte shndërruar në art të mbrojtjes, ngase edhe përkundër masave të pareshtura kishin marrë pushtuesit e ndryshëm të kombit deri atë kohë, midis të cilëve më i tmerrshmi ishte Perandoria Osmane, populli kishte mbetur vital, me struktura të paprekura, që manifestohej me këngë dhe legjenda, në çdo aspekt të ekzistimit.
Të pakënaqur me rezultatet e tyre në punën e asimilimit të shqiptarëve, osmanët e sjellin mikrobin e murtajës në Gjakovë, me qëllim që për një kohë t’i japin fund , strategjisë së tyre për shprishjen e identitetit kombëtar.
Po inercioni i përvojës në punë të mbrojtjes së Atdheut dhe të kultivimit të qenies, e bën të vetën; mikrobi i murtajës , që kishe shkretuar qytete e vende të tëra, neutralizohet përmes gërvishtjes, me futjen e tij në organizëm, në përputhje me logjikën antike të mbrojtjes se “mikrobi e lufton mikrobin”, gjë që , në rastin konkret kishte ndikuar që viktimat janë të jenë më të vogla nga ato që parashiheshin nga strategjia shërbimeve të fshehta të Stambollit. Autori, pra, shfrytëzon artin e mbrojtjes “të mikrobit me mikrob” për t’u përballuar me shfarosjen dhe ia del, mjet ky që e njeh edhe mjekësia. Ata që angazhohen për këtë kauzë (Gjon Nikollë Kazazi, Lam Mula, Sheh Alia e të tjerë nga paria e qytetit), pasqyrojnë intelektualët që marrin përgjegjësi në situata të tilla ekzistenciale, ndërsa mikrobi i murtajës shfaqet edhe si metaforë e luftës biologjike, si armë e padukshme që asnjëherë nuk pushon, por vihet në veprim për shfarosje dhe gjenocide.
Hapësira e veprimit – kufizimet
Subjekti i këtij romanit, dramaciteti i brendshëm, dhe atmosfera e rëndë, që është ekuivalent i intencës kuptimore të tekstit, vetvetiu e bëjnë interesant këtë vepër. Në anën tjetër rrëfimi i drejtpërdrejt, pa thyerje të mendimit nëpër teknika të ndryshme të shkrimit letrar, bëjnë që romani të lexohet me lehtësi, ndërsa përjetimi i objektit artistik është i thellë dhe veprues, Ajo që e mban aktiv kureshtjen e recipientit, që e fikson qartë “horizontin e pritjes në këtë roman është fabula dhe ndonjë sistem i të menduarit, i meditimit rreth situatave dhe problemeve të jetës. Komunikimi intensiv, si kualitet qendror në punë të receptimit të veprës letrare, këtu motivohet me vet subjektin e romanit, me shtrirjen e tij. Vetëdija e komunikimit merr dy shtrirje: një anë që provokon se në ç’masë po realizohet strategjia e tmerrit, e zhdukjes së një etnie, e përgatitur mirë e mirë nga pushtuesi. Kurse në tjetrën anë, të bën kureshtar suksesi i vetëmbrojtjes, nëpërmes artit të qëndresës. Për këto dy shtrirje të subjektit të romanit lidhet edhe hapësira e veprimit e të personazheve , të heroit , që, pos si narrator qendror, shquhet edhe si pjesë e një vetëdije kolektive, mbi të cilën ngritët metafora e qëndresës në shkallë motivimit.
Duke qenë se narratori paraqitet herë vetëm si vështrues i gjërave dhe situatave, e herë edhe si krijues i tyre ndodh disa herë që kapërcimet nga situa në tjetrën të bëhet pa ndonjë shkathtësi. Kështu, dy-tre kapituj e parë të romanit përfundojnë me situata përafërsisht të njëjta lidhen për gjendjen shpirtërore dhe fizike të narratorit – Gjon Nikollë Kazazit. Pastaj përseritet disa herë fjalia “Dikur vonë, pasi u solla e u mbështolla në shtrat, e mora fletoren e shënimeve dhe shkrova…”
Këto momente, që krijojnë përshtypjen e ngushtësisë së vështrimit të gjerë, megjithatë nuk çojnë peshë në vlerën dhe strukturën e përgjithshme të romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, rrëfimi i të cilit është mjaft komunikativ, me energji të veprimit estetik dhe semantik. Në këto elemente të makrostrukturës poetike, duhet kërkuar aspektet esenciale të përbashkëta midis këtij romani dhe pjesës tjetër të prozës s. këtij autori. “
(“Rilinjda”, 22.V.1982)